در شماره‌های پیشین ذکر شد نخستین زیارت‌کنندگان مرقد ائمه اطهار(ع) و بزرگان دین، خاندان نبوت و امامت بودند. آنچنان که حضرت فاطمه(س) قبر حمزه سیدالشهدا را زیارت کرده، اصلاح می‌کرد و علامت می‌گذاشت، همچنین هر دو سه روز یک بار، قبور شهدای احد را زیارت می‌کرد. حسین بن علی(ع) نیز هنگام غروب هر جمعه، تربت‌ برادرش امام‌ مجتبی(ع) را زیارت می‌کرد و این سنت در این خاندان ادامه داشت و در ادامه، یاران و اصحاب ایشان نیز به قصد قربت و همچنین احیای امر این بزرگان به زیارت مرقد مطهر این خاندان مکرم می‌رفتند و آنچنان که می‌دانیم جابر بن عبدالله انصاری نخستین زائر شهدای عاشورا بود، اما پس از او، دوستداران اهل‌بیت(ع) هر یک به‌گونه‌ای در احیای این سنت کوشش کردند.

دعبل، شاعر اهل بیت(ع)

«دعبل خزاعی» از شاعران قرن سوم و چهارم، یکی از این احیاکنندگان امر زیارت است. دعبل اهل کوفه بود و به شهرهای مختلفی سفر می‌کرد. او هم‌عصر با امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) بود و مشهورترین صحنه زندگی و هنرش، در دیدار با امام رضا(ع) در مرو و احیای حق آل‌الله است. در این باره آمده است: او روزی در مرو به دیدار حضرت رضا(ع) رفت و در این دیدار عرض کرد: ‌ای فرزند پیامبر! درباره شما قصیده‌ای سروده‌ و عهد کرده‌ام پیش از شما آن را برای کسی نخوانم. امام رضا(ع) اجازه فرمود دعبل شعرش را بخواند و او هم خواند. قصیده‌ای که پس از آن مشهور شد و به «قصیده تائیه» یا «مدارس آیات» معروف است و به دلیل محتوایش به یکی از ماندگارترین قصاید در بیان حقایق و فضائل ائمه اطهار(ع) شناخته می‌شود و یادواره‌ای از «شهدای آل‌محمد(ع)» است.

ذکر آن منازل نورانی و ساکنانش

قصیده دعبل که با بیت‌ «مدارس آیات خلت من تلاوة...» معروفیت دارد، به صورت‌های‌گوناگون، کم و زیاد، در منابع مختلفی نقل شده که مفصل‌ترین صورت نقل این قصیده، در کتاب کشف الغمه اربلی آمده است. در این قصیده که ۱۲۱ بیت دارد، دعبل به بیان زندگی خاندان پیامبر(ع) از ابتدا پرداخته و با بیانی ادبی تلاش‌ها و رشادت‌های ائمه اطهار(ع) را بازگو کرده است. او در این قصیده از خانه‌ها، مدارس و منازلی یاد می‌کند که به خاطر ستم‌های دشمنان حق، متروک و خالی مانده است. خانه‌ها و مراکزی در خیف، منی، مسجدالحرام، عرفات و جمرات که پایگاه وحی بوده است، دیاری که برای آل رسول‌الله(ع)، امیرالمؤمنین(ع)، حسن(ع) و حسین(ع)، جعفر و عبدالله و فضل، حمزه و امام سجاد(ع)... بوده است. منازلی مطهر که به سبب ساکنان مکرمش جایگاه نماز و عبادت و محل نشر تقوا و خداپرستی بوده است.

از بیان زهرا(س)

آمده است شاعر در جایی از قصیده، خطاب به مادر امامان، حضرت زهرا(س) می‌گوید: اگر در خیال هم حسین(ع) را آغشته به خون می‌دیدی که از تشنگی، کنار فرات جان داد، بر صورت خویش سیلی می‌زدی و اشک از دیدگان بر چهره جاری می‌کردی. ‌ای فاطمه(س)! ‌ای دختر نیکی! برخیز و ندبه کن که ستاره‌های آسمان، بر دشت و ‌هامون افتاده است.

آنگاه به ذکر مرقدهای مطهری می‌پردازد که متعلق به این خاندان است و در سرزمین‌های کوفه، مدینه، مکه، فخ، جوزجان، بغداد، توس، کربلا و... پراکنده شده‌اند و از شهدایی چون شهید فخ، یحیی بن زید، ابراهیم بن عبدالله، موسی بن جعفر و شهدای کربلا یاد کرده و جایگاهشان را گرامی می‌دارد. (کشف الغمه، ج۳، ص۵۷)

مرقدی غریب در توس

آمده است دعبل در ذکر این مرقدهای مطهر و زمین‌های نورانی و صاحبان والا و ارزشمند آن به ذکر مرقد امام کاظم(ع) رسید، در اینجا حضرت رضا(ع) فرمود این را هم اضافه کند: «و قبر بطوس یالها من مصیبة» که یادی بود از قبری مصیبت‌بار واندوه‌آور که در خاک توس است. دعبل پرسید: این قبر، قبر کیست که در توس است؟ امام فرمود: قبر من است، روزها و شب‌هایی چند نمی‌گذرد، مگر اینکه توس، محل رفت و آمد شیعیان و زائران من می‌شود. هر کس مرا در غربتم در سرزمین توس زیارت کند، با من خواهد بود و گناهش در قیامت‌ بخشوده خواهد شد. آنگاه امام برخاست و صله‌ و هدیه‌هایی به عنوان قدردانی، به دعبل عطا کرد. (الغدیر، ج۲، ص۳۶۱)

تحفه‌ای برای آخرت

پس از آن نیز دعبل از شعر به عنوان رسانه‌ای برای احیای امر اهل بیت(ع) بهره برد و گفته می‌شود پایان عمرش نیز به واسطه شعری بود که در هجو یکی از حاکمان بنی‌عباس سرود. برخی محققان احتمال داده‌اند کشته ‌شدن او، به دلیل هجو متوکل عباسی باشد؛ چون پس از تخریب مرقد امام حسین(ع) به‌دستور متوکل، دعبل در سروده‌ای، متوکل را هجو کرد و بر امام حسین(ع) مرثیه گفت. در برخی منابع، مکان‌ها و زمان‌های دیگری برای درگذشت او گفته شده است. به گزارش ابوالفتوح رازی، مؤلف تفسیر روح‌الجِنان، دعبل در لحظات آخر عمرش، ابیاتی را در اقرار به توحید، نبوت و ولایت امام علی(ع) سرود و آن شعر بر قبرش نوشته شد. دعبل وصیت کرد قصیده تائیه را در قبرش بگذارند.

خبرنگار: آزاده خلیلی